Optymalny poziom oszustw nie wynosi zero

Dan Davies przekonująco wyjaśnił korzyści z analizowania oszustw finansowych: studiuje się wtedy system finansowy w momencie załamania. Badanie odnoszących sukcesy gospodarek i spółek przypomina zdobywanie wiedzy medycznej poprzez badanie zdrowych ludzi. Studiowanie oszustw i bankructw dostarcza unikalnej wiedzy o systemie finansowym lub gospodarczym bo uwypukla słabe punkty systemu.

Dan Davies jest autorem książki Lying for Money: How Legendary Frauds Reveal the Workings of Our World. W ramach podcastu Odd Lots autor książki podzielił się swoimi spostrzeżeniami o oszustwach i oszustach. W rozmowie z dziennikarzami Bloomberga podał kilka interesujących obserwacji. Najbardziej inspirującą i kontrowersyjną uczyniłem tytułem dzisiejszego tekstu.

Stwierdzenie, że optymalny poziom oszustw nie wynosi zero może się wydawać kontrowersyjne ale opiera się na silnych argumentach. Związane są one z ideą kompromisu, problemu coś za coś (trade-off). Davies trafnie zauważa, że zabezpieczanie systemu (ale także procesu inwestycyjnego) przed oszustwami wiąże się z bezpośrednimi kosztami – np. kosztem dodatkowego audytu, dodatkowych regulacji i instytucji pilnujących ich przestrzegania. W którymś momencie koszt dodatkowych zabezpieczeń będzie wyższy niż koszt powstrzymanych dzięki nim oszustw. Niezwykle trudno jest jednak przeprowadzić tego rodzaju analizę ponieważ oszustwa z zasady mają miejsce poza systemem – są trudne do prognozowania a ich koszty trudne do oszacowania. Drugim problemem są koszty pośrednie: w bardzo czuły mechanizm chroniący przed oszustwami będzie wpadało wiele uczciwych biznesów.

Davies zilustrował to przykładam sfabrykowanych prezentacji inwestorskich. Szczegółowy audyt każdej prezentacji i reguła, że nie inwestuje się w spółki, które fabrykują prezentacje z całą pewnością uchroniłaby przed inwestycją w Theranos. Jednak jeśli weźmie się pod uwagę, że wiele odnoszących sukcesy firm z sektora nowych technologii ma na swoim koncie sfingowane albo podpompowane prezentacje wspomniana reguła wyeliminowałaby także wiele fantastycznych okazji inwestycyjnych.

Jest to moim zdaniem ważna lekcja dla inwestorów, zwłaszcza tych zainteresowanych spółkami na wczesnym etapie rozwoju. Muszą oni zaakceptować ryzyko inwestowania w projekty, które okażą się oszustwem albo których założyciele okażą się mitomanami. Dobry proces inwestycyjny może wyeliminować najbardziej podejrzanie wyglądające biznesy ale ryzyka natrafienia na nieuczciwego założyciela nie da się wyeliminować. Zbyt rygorystyczne kryteria doboru inwestycji mogą eliminować zbyt wiele rzeczywistych okazji inwestycyjnych. Dan Davies trafnie stwierdza, że problem zbyt małego zaufania może być równie poważny co problem zbyt dużego zaufania.

Idea kompromisu dotyczy także regulacji i regulatorów. Za każdym razem gdy podejmują decyzję o zbadaniu jednego zagadnienia podejmują decyzję by nie badać drugiego. Żaden regulator nie jest w stanie sprawdzić każdej spółki, każdej transakcji. Oczekiwanie, że regulacje mogą wyeliminować oszustwa jest pozbawione podstaw. Można i należy natomiast oczekiwać, że regulatorzy będą efektywnie wykorzystywać posiadane zasoby.

Dan Davies wskazuje, że oszustwa tak jak morderstwa mają swój fundamentalny trójkąt. Składają się na niego:

• szansa/możliwość (luka w systemie zabezpieczeń)
• potrzeba (wygórowane ambicje albo nierealistyczne cele np. sprzedażowe)
• racjonalizacja

Niewiele można zrobić w kwestii racjonalizacji. Davies a wcześniej McLean zwracają uwagę, że większość oszustów nie postrzega siebie jak kryminalistów. Posiadają umiejętność zdystansowania się od popełnionego oszustwa, zbudowania psychologicznej bariery, która umożliwia im autentyczną wiarę w swoją niewinność. To jest ważna umiejętność także na etapie kreowania oszustwa – ludzie przekonani o potencjalne jakiegoś projektu skutecznie przekonują do niego innych.

U podstaw wielu oszustw leży autentyczna wiara w udane zakończenie projektu. Tak było z setkami szwindli górniczych, w których założyciele spółek okłamywali inwestorów o potencjale złoża, fałszowali badania geologiczne, bo byli przekonani, że w końcu odnajdą poszukiwane minerały. Tak jest też w przypadku zmyślających prezesów spółek technologicznych – wielu z nich autentycznie wierzy, że uzyskanie rentowności jest na wyciągnięcie ręki. Takie podejście skłoniło Daviesa do zastanawiania się ilu było w sektorze finansowym Nicków Leesonów czy Jerome’ów Kervielów, którzy trafili na kilka dni lub tygodni dobrej passy na rynku i wyrównali stan ukrytych rachunków, na których zaparkowali wcześniejsze straty. Moja intuicja podpowiada, że na każdy ujawniony skandal tego typu musi przypadać przynajmniej jeden, który zakończył się happy endem.

W dużo większym stopniu podatne na interwencję są dwa pierwsze elementy trójkąta: możliwość popełniania oszustwa i potrzeba, którą oszustwo realizuje. Dan Davies zwraca uwagę na kryminogenny system bodźców w firmach finansowych. Głównym poszkodowanym w głośnym przekręcie z lat 60′ – skandalu z olejem sałatkowym (albo sojowym) była spółka American Express. Firma rozwijała wtedy dział kredytów korporacyjnych. Miała także cele korporacyjne, które zakładały, że każdy dział powinien generować co najmniej 1 mln dolarów kwartalnych zysków (około 10 mln w dolarach z 2018 roku).

W efekcie dział kredytów korporacyjnych agresywnie zwiększał udziały rynkowe. Przy takim nastawieniu bardzo trudno jest jednocześnie utrzymać wysokie standardy udzielania kredytów. Skandal z olejem sałatkowym polegała na tym, że firma Allied Crude Vegetable Oil pozyskała kredyty korporacyjne zabezpieczone olejem, którego tak naprawdę nie posiadała. Łącznie pożyczyła około 180 mln USD. Straty kredytodawców sięgnęły około 150 mln USD. Na American Express przypadło około 40% tej kwoty.

Ta historia ma dodatkowy interesujący wątek. Cena akcji American Express spadła o ponad 50% w wyniku tego skandalu. Jednym z inwestorów, którzy kupowali w czasie tej przeceny był Warren Buffett. Jego inwestycyjna teza zakładała, że strata na przekręcie z olejem sałatkowym jest bolesna ale nie wpływa na główną linię biznesową firmy, którą były karty kredytowe.

Motyw korporacji agresywnie zwiększających udziały rynkowe i poluzowujących standardy biznesowe w tej dziedzinie przewija się w wielu skandalach finansowych i oszustwach także w ostatnim kryzysie finansowym i sektorze kredytów hipotecznych subprime. Eliminowanie kryminogennych systemów bodźców, które albo bezpośrednio zachęcają do oszustw albo są wykorzystywane przez oszustów wygląda więc na nisko wiszący owoc w dziedzinie walki z oszustwami. Z drugiej strony, wspomniany owoc znajduje się tam od wielu dekad co sugeruje istnienie mocnych, systemowych powodów utrudniających reformę systemów motywacyjnych.